Największa pod względem powierzchni wieś w Polsce, posiadająca wybitne walory klimatyczne, krajobrazowe i turystyczne; stąd już w okresie międzywojennym stała się renomowaną miejscowością letniskową.
Zawoja istniała już prawdopodobnie pod koniec XVI wieku jako część wsi Skawicy i nosiła nazwę Skawica Górna. Po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach w roku 1646 jako świeżo osadzone Zawoje. Nazwa wsi jest pochodzenia wołoskiego; wywodzi się z dacko-rumuńskiego słowa zavoiu (podmokły las nad urwistym zakolem rzeki) i pierwotnie brzmiała Zawój. Legenda wywodzi nazwę wsi od słowa zabój, wiążąc ją ze zbójnikami, a także od zawojów czyli kobiecych haftowanych chustek, z których wieś słynęła, czy też od wijącej się, zawijającej, krętej drogi.
W XIX wieku na terenie Zawoi Centrum znajdował się ośrodek produkcji żelaza, wspomagający hutę w Makowie. Składał się nań podwójny piec i młot wodny, tzw. kuźnica. Mniej więcej w tym samym czasie w Zawoi Wilcznej działała fabryka zapałek i tartak parowy. We wsi pracowały też liczne tartaczki wodne, folusze i młyny. W okresie międzywojennym Zawoja stała się miejscowością letniskową, o której rozwój starała się, utworzona w roku 1928, Komisja Klimatyczna. Wybudowano wiele pensjonatów, w tym zespół willi Polskiej Akademii Umiejętności. Powstało też muzeum regionalne, istniał zespół folklorystyczny, a także Oddział Babiogórski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.
Dzisiejsza Zawoja podzielona jest na trzy parafie: w Zawoi Dolnej (Centrum), w Zawoi Górnej (Wilczna) i w Zawoi Zakamieniu. Zanim w roku 1819 powstała pierwsza parafia w Zawoi Centrum wieś należała najpierw do parafii w Mucharzu, a od 1646 roku do parafii w Makowie Podhalańskim. Pozostałe dwie parafie powstały niedawno: w roku 1981 w Zawoi Zakamieniu, w roku 1988 w Zawoi Górnej.
Najcenniejszym zabytkiem Zawoi jest kościół par. pw. Św. Klemensa pap., wzniesiony w latach 1757-1759, gruntownie przebudowany w roku 1888. Nieopodal kościoła znajduje się drewniany, piętrowy Dworzec Babiogórski, obiekt w którym na początku XX wieku działała stacja turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego. Na pobliskim cmentarzu spoczywa znany poeta Tatr – Franciszek Henryk Siła–Nowicki (1864-1935). Stoi tutaj kaplica pw. Św. Anny z k. XVIII wieku oraz szereg XIX–wiecznych zabytkowych nagrobków. W Zawoi Policznem znajduje się piękna murowana kaplica pw. Św. Jana Chrzciciela, nakryta gontowym dachem z cebulastą banią, tzw. zbójnicka. Prawdopodobnie pochodzi z XVIII wieku. W Zawoi Mosornem istnieje z kolei drewniana kaplica pw. Matki Bożej Anielskiej, wybudowana przez tutejszego gospodarza w latach 1905-1908.
Na terenie Zawoi zachowało się wiele starych kapliczek i figur przydrożnych z XVIII i XIX wieku. W oddalonych od centrum przysiółkach można jeszcze oglądać nieliczne przykłady tradycyjnego budownictwa. W Zawoi Czatoży zachował się zespół trzech szeregowo ustawionych kamiennych piwniczek, nakrytych drewnianymi szopami, a także drewniana dzwonnica loretańska.
W Zawoi Markowej, na Markowej Roli, znajduje się interesujący skansen tutejszego budownictwa ludowego, założony i prowadzony przez Oddział PTTK Ziemi Babiogórskiej w Suchej Beskidzkiej. Warto podkreślić, że skansen, podobnie jak zawojski kościół par. pw. Św. Klemensa, zostały włączone do Szlaku Architektury Drewnianej przebiegającego przez województwa: śląskie, małopolskie i podkarpackie.
Zawoja jest siedzibą dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego (BgPN), który aktualnie obchodzi swoje 50-lecie (utworzony w 1954 roku). Mieści się ona w stylowym budynku stojącym na terenie Zawoi Barańcowej. Znajduje się tu ponadto Ośrodek Edukacyjny, w skład którego wchodzi ekspozycja muzealna złożona z części przyrodniczej i etnograficznej, oraz Ogród Roślin Babiogórskich (alpinarium). BgPN wytyczył i urządził kilka ciekawych ścieżek edukacyjnych, które uzupełniają gęstą sieć pieszych szlaków PTTK. Zawoja posiada też wiele oznakowanych tras rowerowych oraz kilka szlaków narciarskich.
Interesującą przyrodniczą atrakcją Zawoi jest 8-metrowej wysokości wodospad na Mosornym Potoku należący do największych w Beskidach.
Warto wspomnieć o kilku zawojskich pomnikach. Są to: głaz z tablicą pamiątkową w Zawoi Centrum, ustawiony przed domem, w którym mieszkał i zmarł Franciszek H. Siła-Nowicki; pomnik prof. dr Władysława Szafera (1886-1970) i dr Hugona Zapałowicza (1852-1917), botaników zasłużonych dla ochrony przyrody Babiej Góry; obelisk ku czci papieża Jana Pawła II na przełęczy Krowiarki oraz, również na przełęczy Krowiarki, symboliczny grób prof. Zenona Klemensiewicza, światowej sławy językoznawcy, który zginął w katastrofie lotniczej pod szczytem Policy w 1969 roku.
W grudniu 2003 roku w Zawoi Policznem otwarto nowoczesną kolej krzesełkową na Mosorny Groń (1045 m npm) oraz towarzyszącą mu narciarską trasę zjazdową o długości 1420 m i deniwelacji 336 m. Zespół czterech wyciągów talerzykowych działa też w Zawoi Czatoży.
Wiele osób odwiedza w Zawoi wysoko położony przysiółek Przysłop, gdzie osobliwą atrakcję stanowi nowoczesny wiatrak – elektrownia wiatrowa.
W Zawoi od 1992 roku działa znany zespół regionalny Juzyna, laureat czołowych nagród na ogólnopolskich i wojewódzkich przeglądach folklorystycznych. Ostatnio powstał też zespół dziecięcy Mała Juzyna. Tutejszy folklor muzyczny upowszechnia też kapela ludowa rodziny Bugajskich.
Corocznie w Zawoi odbywa się folklorystyczna impreza – Jesień Babiogórska, zaś zimą – Zima w Zawoi – impreza sportowo-folklorystyczna. Od 1990 roku w Zawoi wydawane jest gminne pismo Pod Diablakiem.
W Zawoi Czatoży mieszkał i zmarł Wawrzyniec Szkolnik (1842-1908) – znany babiogórski przewodnik i gawędziarz.